20 lutego 2014 roku o godz. 16.45 odbył się kolejny wykład organizowany przez PTN Łódź. Wykład pt. „Wielka Reforma monetarna w Czechach 1300 r.” wygłosił Pan Piotr Chabrzyk.

Pod nazwą Wielkiej Reformy Monetarnej kryją się przemiany społeczno-gospodarcze w Europie, jakie rozpoczęły się w końcu wieku XII i sięgnęły wieku XIV. U ich podłoża leżały wspólne przyczyny – brak grubej monety srebrnej, oraz monety złotej. Do tego czasu we wszystkich krajach bity był jeden tylko gatunek monety, określany nazwą denara – który funkcjonował jako moneta różnej wagi i jakości. Wprowadzony w epoce karolińskiej stopniowo ulegał dewaluacji poprzez wewnętrzne reformy fiskalne mające na celu przynosić możliwie najwyższy zysk emitentowi pieniądza. W niektórych państwach – jak Czechy denar uległ znacznej dewaluacji i przybrał postać brakteata – cienkiej, jednostronnie wybijanej monety.
Zapotrzebowanie na monetę grubą powstało na skutek rozpowszechnienia się handlu dalekosiężnego i jako pierwsze znalazło swój wyraz w Italii. W toku XII i XIII wieku stopniowo wprowadzano tam jednostki monetarne będące wielokrotnościami obiegającej dotychczas monety srebrnej, pojawiły się także monety złote, których nazwa – floreny (fiorini d’oro) – pochodziła od Florencji (od 1252r.). We Francji Ludwika IX i Filipa III powstały grosze turońskie. Moneta ta bita od 1266 roku przetrwała w niezmienionej formie ponad 100 lat. Termin grossus, który przyjął się jako nazwa dla nowej monety wyrażał jej większą wartość względem małych denarów obiegających dotychczas. Istotą Wielkiej Reformy była jednak nie tylko chęć stworzenia monety stanowiącej wielokrotność dotychczas obiegających denarów, lecz także wykreowanie monety z czystego jak na owe czasy srebra.

Mennictwo czeskie przed 1300 rokiem
Za rządów Przemysła I (1192-1193 i 1197-1230) wprowadzono brakteaty (1210 r.) Przez pół wieku emitowano brakteaty o średnicy 40-44 mm. Początkowo czeskie brakteaty wzorowane były na miśnieńskich.
W roku 1260 za rządów Przemysła II Ottokara (1253-1278) przeprowadzono reformę mającą na celu zunifikowanie miar i wag, co doprowadziło do ujednolicenia monety brakteatowej, której waga i średnica zostały zmniejszone.

W 1297 r. za zgodą Rudolfa z Habsburga Wacław II koronował się na króla czeskiego w Pradze. Pod bezpośrednim panowaniem Wacława znalazła się cała Małopolska, Wielkopolska, Kujawy Brzeskie, Sieradz, Łęczyca oraz Pomorze Gdańskie. Dodatkowym sukcesem Wacława było rozciągnięcie zależności lennej nad kujawskimi krewnymi Łokietka – książętami inowrocławskimi i dobrzyńskimi. W sierpniu 1300 r. skutecznie prowadzona polityka umożliwiła koronację Wacława II na króla Polski (za zgodą władcy Niemiec i mimo sprzeciwu papieża Bonifacego VIII, który nigdy nie uznał Wacława za władcę Polski). Rządy w Polsce Wacław II oparł na wprowadzonym przez siebie urzędzie starosty, co w znacznym stopniu usprawniło administrację. W całym kraju, co zgodnie podkreślają nawet kronikarze niechętni Przemyślidom, doszło do znacznej poprawy bezpieczeństwa i wzrostu dochodów skarbu. Niechęć budziła tylko polityka personalna – opieranie rządów na niemieckich przybyszach (podobną zasadę stosował Wacław również w Czechach).

Wielka Reforma monetarna
Zabiegi około reformy monetarnej w Czechach rozpoczęto od opracowania nowego regale górniczego w 1299 r.(Jus regale montanorum). Włoski prawnik Gozzo z Orvietto na prośbę Wacława II opracował zbiór praw, które miały na celu skodyfikowanie regale górniczego i wprowadzenie monopolu na obrót srebrem przez władcę. Wprowadzono surowy zakaz wywozu srebra surowego z kraju. Według nowego prawa zysk królewski nie miał się opierać jak dotychczas na okresowej wymianie monety, lecz na stałym dochodzie obejmującym 1/8 części wydobytego srebra. Kanclerz królewski Piotr z Aspeltu sprowadził do Czech trzech przedsiębiorców menniczych: Rinieri, Appardo i Cino. Oprócz nich najprawdopodobniej przybyli także włoscy rytownicy stempli. Pierwszymi decyzjami włoskich przedsiębiorców było scentralizowanie mennictwa. W tym celu założono mennicę w Kutnej Horze – w bliskości kopalni srebra, co w znaczny sposób ograniczało koszty przerobu srebra. Istniejące 17 mennic zostało przeniesionych i funkcjonowały one w tym miejscu aż do XV wieku jako odrębne kuźnie. Zachowały one jednak znaczną samodzielność. Warsztaty owe przetapiały i oczyszczały srebro, natomiast sporządzanie stopu menniczego i wybijanie monet zarezerwowane było dla głównej mennicy kutnohorskiej. Produkcja nowej monety rozpoczęła się najprawdopodobniej w lipcu 1300 roku.

Monety
Reforma monetarna wprowadziła na rynek dwa rodzaje całkiem nowej monety: grosze, oraz tzw. parwusy. (parvi – mniejsze), Pozostawały one we wzajemnej relacji 1:12.
Gruba moneta – grosz przedstawiała na awersie koronę i legendę w podwójnym otoku:….na stronie rewersu umieszczono heraldycznego lwa z rozdwojonym ogonem, zaś w otoku widniała legenda:…… Typ ten utrzymał się bez żadnych zmian wyjąwszy zmieniające się imię władcy aż do roku 1547. Od 1533 zaczęto umieszczać na groszach roczną datę emisji.

Stemple parwusów nosiły analogiczne wyobrażenie korony i lwa, natomiast legendy na nich były skrócone ze względu na mniejszy rozmiar monety. Na grzywnę składało się 672 sztuki parvusów.

Nowością było umieszczenie nazwy monety na rewersie: grossi pragenses – grosze praskie. Nazwa ta nie była cechą wartości monety, lecz jej nazwą własną.
Standard wagowy pierwszych groszy wynosił 3,9 grama i jej 58 sztuk odliczano jako grzywnę. W okresie późniejszym przyjęła się masa 3,78 g i 64 egzemplarze na grzywnę.
Dotychczasowa moneta brakteatowa została wycofana z obiegu. Parwusy jako jednostki o mniejszej wartości miały zastąpić je w drobnych transakcjach życia codziennego.
Nieznana jest nam skala produkcji groszy praskich w pierwszych latach po reformie. System oznaczeń międzywyrazowych w legendzie grosza wskazuje na wielomilionową produkcję. Jak wynika z zachowanych do dziś fragmentów rachunków menniczych z roku 1306, wydajność produkcji z 11 dni roboczych wynosiła ponad 8700 grzywien przekutego srebra, co przy zachowaniu takich proporcji w ciągu całego roku dawałoby około 55 ton srebra, czyli około 14,5 miliona groszy. Grosze wybijano ze srebra czystego, którego próbę ustalono w Czechach najprawdopodobniej na 15 łutów, czyli 93%.

Grosze praskie w Polsce
Proces rozpowszechniana się grosza praskiego w Polsce nastąpił krótko po 1300 roku. Źródła pisane jako pierwszą odnotowują transakcję w roku 1306 na terenie Krakowa. Wzmianki kolejne pojawiają się w tym i kolejnych latach ponownie i – co warte odnotowania były to transakcje obliczane na kilkaset grzywien groszy praskich, a więc ich ilość w obiegu na terenie Polski musiała być znaczna. W ciągu XIV wieku jednak grosz praski stał się główną jednostką obrachunkową i walutą dużych i średnich transakcji.
Kolejny etap Wielkiej Reformy w Czechach miał miejsce w 1325 roku, kiedy rozpoczęto produkcję monety złotej za panowania Jana Luksemburskiego.

Polskie grosze praskie?
Ciekawostką jest hipoteza, jakoby część groszy praskich za panowania Wacława II jako króla Polski była wybijana w Krakowie. Teza ta opiera się na dwóch wydarzeniach. Pierwszym z nich jest fakt iż mincerz włoski Ranieri w roku 1304 (a więc na rok przed śmiercią Wacława II) został mianowany starostą krakowskim. Drugą przesłanką za polskością niektórych groszy praskich jest zachowany skarb pochodzący z okolic Krakowa, znaleziony około roku 1900. Zawierał on w swoim składzie około 1000 groszy praskich Wacława II i trafił w ręce znanego czeskiego kolekcjonera Karela Chaury. Jego wyjątkowość polega na charakterystycznych błędach w napisach znajdujących się tam groszy. Litera N w zapisie imienia króla jest odwrócona, podobnie jak w numerycznym zapisie secundus, oraz na stronie odwrotnej pragenses. Grosze te są lżejsze od współczesnych im monet Wacława II pochodzących z mennicy kutnohorskiej.

Bez wątpienia jednak możemy potwierdzić istnienie denarów Wacława II wybijanych przez tego władcę dla niektórych ziem polskich. Znamy denary które można przypisać Ziemi Krakowskiej i Sandomierskiej. Znane są w niewielkiej ilości zachowanych egzemplarzy.